Waarom lessen informatievaardigheden soms mislukken

Je rijdt al jaren auto. En best goed, vind je. Autorijden is niet je hobby maar het brengt je wel waar je wezen wilt. Je rijdt al jaren schadevrij, je hebt nooit een bekeuring gehad en je komt altijd waar je wezen wilt. Op een dag rijd je op de snelweg: je bent onderweg naar een vriend en je hebt afgesproken samen het weekend door te brengen. Je hebt er zin in: nog maar een klein stukje in de auto en dan begint je weekend. Helaas: in je achteruitkijkspiegel zie je dat de politie achter je aan rijdt. De politie?? Je hebt je veiligheidsgordel om, je houd je aan de maximumsnelheid: wat kan er mis zijn? Dan gaat het bekende licht aan: stoppen!

Je zet je auto langs de kant van de weg en je draait je raampje open. Je vraagt de agent wat er aan de hand is. Is er misschien een alcoholcontrole? Je wilt best blazen want het is 's morgens 11 uur en je hebt alleen nog maar koffie op. De agent vraagt je om uit te stappen. Want, zegt hij: hij heeft je een tijdje gevolgd en hij vind dat het niet best gesteld is met je rijvaardigheden. Of je maar op les wilt gaan, want zo kan het niet langer. Je bent een gevaar op de weg, voor jezelf en anderen. Je zwabbert over de weg, vindt hij (maar daar ben je het helemaal niet mee eens), je hebt een rondje gereden (nou ja: je rijdt al jaren die route en volgens jou is het echt de snelste manier om bij je vriend te komen), en je zou er goed aan doen eens een andere auto te nemen (nou ja: hij is niet eens onder de indruk van jouw prachtige 4-wheel drive met flitsende beschildering!). Hij bied je aan dat je (helemaal gratis) bij hem een aantal lessen mag volgen. De eerste les, belooft hij, zal hij je eens haarfijn uit de doeken doen hoe je moet schakelen.

Wat zou jij doen? Neem je zijn aanbod aan en volg je direct de lessen en stel je het weekend met je vriend uit? Maak je een afspraak met hem om op een later moment de lessen te volgen? Of foeter je (stilletjes voor jezelf natuurlijk) de agent uit, zegt hem dat je graag naar je vriend toe wilt, echt geen les nodig hebt, dat je geen regel hebt overtreden en dat je ook zonder zijn hulp er ook wel zult komen?

Het klinkt natuurlijk vreemd, maar vergelijk het eens met lessen informatievaardigheden. Leerlingen brengen heel wat tijd door op internet. Ze halen er wat ze nodig hebben: privé en voor school. En daar slagen ze aardig in. Menig werkstuk is een samenraapsel van wat her en der gevonden wordt, en het gebeurt niet zelden dat die methode leidt tot een voldoende of hoger. Vaak zijn leerlingen best trots op het feit dat ze (bijna) altijd vinden wat ze zoeken, en de manier waarop ze dat doen. En ze kunnen best een tekstje schrijven in word en dat voorzien van het nodige beeldmateriaal. En dan krijgen ze ineens lessen in informatievaardigheden!

Soms worden die lessen geïntegreerd en moeten leerlingen informatie zoeken voor een werkstuk. Ze krijgen stap voor stap uitgelegd hoe ze moeten zoeken en hoe ze de gevonden informatie op waarde kunnen schatten. Wie de beste bronnen vindt, krijgt een hoog cijfer. De leerlingen gaan enthousiast aan de slag en zien hoe verschillend de informatie is die ze in de diverse bronnen vinden. Niet slecht, toch?

Ik vind van wel. Er wordt voorbij gegaan aan de kennis die de leerlingen zelf al hebben, en alle leerlingen doorlopen hetzelfde traject. En ze constateren wel in de les dat de waarde van de verschillende bronnen uiteenloopt, maar gedurende hun verdere schoolloopbaan, worden ze daarmee niet meer geconfronteerd, en het vinden van het juiste materiaal wordt als regel na die keer nooit meer beloond: het gaat (bijna) altijd alleen om het eindproduct.

Ik denk dat als je als school echt aan de slag wilt met informatievaardigheden, dat je leerlingen moet motiveren om hun vaardigheden te verbeteren door ze te laten zien dat het wat oplevert als je goed kunt zoeken. Je moet ze belonen voor wat ze al weten, bijvoorbeeld door ze aan elkaar te laten zien wat hun slimste zoektips zijn, en je moet ze steeds weer uitdagen om hun vaardigheden net één trapje hoger moet brengen dan waar ze op dat moment staan. Die ontwikkeling moet ze ook wat opleveren; liefst niet alleen in de vorm van een hoger cijfer, maar ook in hun privé leven. Bewust omgaan met informatie moet onderdeel van elke opdracht die ze krijgen en niet eenmalige actie, en prestaties op het gebied van informatievaardigheden moeten onderdeel zijn van de totale beoordeling.

Dat is niet eenvoudig: de school moet daarin beleid ontwikkelen. Er moeten afspraken gemaakt worden wat leerlingen op welk moment moeten weten en hoe dat wordt gemeten gedurende het hele schooljaar. Daarbij moeten goede opdrachten bedacht worden die geïntegreerd zijn in de vakken en die zowel beoordeeld worden op het eindresultaat als op het proces van informatie zoeken, beoordelen en presenteren. En er moeten afwegingen gemaakt worden, wanneer is het zinvol om leerlingen zelf te laten zoeken naar informatie en wanneer laat je ze aan de slag gaan met door de docent geselecteerde bronnen? Op welke manieren laat je ze de informatie verwerken en presenteren? Een tekst of een film, een werkstuk of een wiki, een weblog of een presentatie, een poster of een mindmap? En er moet lesmateriaal zijn dat op verschillende niveaus gebruikt kan worden, waarmee alleen ontbrekende vaardigheden worden aangeleerd en niet alle benodigde vaardigheden, en waarmee de leerling, zelfstandig of met hulp van medeleerlingen of de docent, zijn vaardigheden op een hoger niveau kan brengen.

Het ontwikkelen van zo'n beleid en alles wat daarbij hoort, is een hele klus, die op het eerste gezicht weinig oplevert. Of leerlingen informatievaardig de school verlaten wordt helaas niet of nauwelijks getoetst en scholen die investeren in het informatievaardig maken van hun leerlingen, ontvangen hiervoor geen extra geld. Desondanks zijn scholen over het algemeen wel overtuigd van het nut van informatievaardigheden. Wie in staat is een vraag te formuleren, de informatie kan vergaren om die te kunnen beantwoorden en dat antwoord op de juiste manier kan presenteren, heeft een goede uitgangspositie voor een loopbaan of een verdere studie. Leerlingen die goed kunnen zoeken hebben betere gereedschappen om te leren en verschillende presentatievormen houden de lessen gevarieerd en uitdagend, en het geleerde kan ook privé benut worden. Docenten kunnen inhoudelijk hogere eisen stellen omdat hun leerlingen in staat zijn de nodige achtergrondinformatie op te zoeken en ze zullen minder vaak geconfronteerd worden met plagiaat en fraude.

Tot slot van mijn betoog nog een paar voorbeelden voor opdrachten in zo'n leerlijn, en criteria waarop ze beoordeeld kunnen worden:

• leerlingen bouwen gezamenlijk een bibliotheek van favorieten voor een bepaald vak en delen die via Delicious of Diigo of andere social bookmarking tools;
  
• leerlingen schrijven een betoog dat helemaal bestaat uit citaten. Er wordt beoordeeld op het vinden van passende citaten en op de juiste bronvermelding;
• leerlingen zoeken van een boek dat ze hebben gelezen twee boekbesprekingen en vergelijken die met elkaar. Er wordt beoordeeld op de manier waarop de bronnen zijn vergeleken: inhoudelijk en op basis van criteria zoals objectiviteit, actualiteit, kwaliteit van de afzender van de bron;
• leerlingen maken in groepjes een Hyves-account voor een historische figuur uit een bepaalde periode en de groepjes laten die figuren met elkaar communiceren via hun Hyvespagina's. Het werk wordt beoordeeld op de reacties die ze geven op elkaar, en de keuze van de kanalen die ze gebruiken: een mededeling in de www heeft een andere impact dan een post in het Hyvesblog, en met een mailtje bereik je een ander publiek dan met een krabbel;
  
• leerlingen ontwikkelen een virtuele reclamecampagne voor een zelf-bedacht t-shirt. Na verloop van tijd krijgen ze allemaal een virtueel bedrag dat ze moeten uitgeven aan producten van hun klasgenoten. Wie verkoopt de meeste producten en waarom?

Er zijn nog veel meer van dit soort opdrachten te bedenken waarbij informatievaardigheden en mediawijsheid geïntegreerd in de (andere) vakken worden aangeboden. Maar het allerbelangrijkste is dat informatievaardigheden een ongoing project is dat bij alle vakken thuis hoort!

Afbeelding van Allie's.Dad, gepubliceerd onder CC-by-nc-nd.