Onderwijs ijlt na

We geven onze leerlingen onderwijs om ze voor te bereiden op een functie in de maatschappij. Een probleem dat zich daarbij voordoet is dat ze die functie in de maatschappij pas een jaar of 14 tot 18 na de start van hun schoolloopbaan zullen gaan vervullen. We moeten onze leerlingen dus voorbereiden op een toekomst die nog niemand kent. Niet eenvoudig, zeker niet als de maatschappij sterk aan het veranderen is. Om ons onderwijs aan te laten sluiten bij de vraag, zullen het ministerie van OCenW en de Onderwijsinspectie dus visie moeten hebben hoe de maatschappij er over een aantal jaren uitziet.

Niemand kan dat natuurlijk met zekerheid zeggen, maar ik vind het leuk om daar een gooi naar te doen. Laat ik daarvoor eerst eens een aantal uitgangspunten formuleren.

1. In de huidige maatschappij komt steeds meer informatie beschikbaar;
   
2. Er komt steeds betere software waarmee zaken doorgerekend kunnen worden. Er worden betere expertsystemen ontwikkeld, en we krijgen de beschikking over meer intelligente software;
3. De wereld wordt steeds internationaler: internet en andere media maken dat we ons meer oriënteren op wat er direct elders in de wereld gebeurt;
   
4. Er komen steeds meer apparaten waarin en software waarmee kennis opgeslagen wordt.
   

Op basis van deze punten kom ik tot de volgende voorspellingen.
Onze leerlingen van nu zullen straks steeds meer te maken krijgen met complexe problemen. Die problemen zullen eerst teruggebracht moeten worden tot deelproblemen, per deelprobleem uitgewerkt moeten worden en vervolgens zal op basis van de oplossing van die deelproblemen een besluit genomen moeten worden. Enerzijds betekent dat m.i. dat we meer specialisten nodig hebben, anderzijds moeten we ook meer mensen hebben die die verschillende specialiteiten aan elkaar kunnen knopen.

Om de (deel-)problemen op te lossen kunnen we gebruik maken van expertsystemen en een gigantische hoeveelheid bronnen, opgeslagen in allerlei databases en toegankelijk via allerlei verschillende apparaten. Elke bron heeft zijn eigen merites. Bovendien zal gebruik gemaakt worden van de kennis die is opgeslagen in de hoofden van specialisten uit de hele wereld. Dat betekent dat we onze leerlingen moeten leren welke bronnen er zijn, met welke hard- en software die bevraagd kunnen worden èn we moeten ze leren hoe ze bestaande internationale netwerken van specialisten kunnen bevragen en hoe ze zelf nieuwe netwerken kunnen ontwikkelen.

Hoe zou zich dit nu moeten vertalen in de lessen?
Allereerst denk ik dat we onze leerlingen meer complexe problemen moeten laten oplossen. We moeten niet zelf tevoren kennis in stukjes hakken; het opdelen van een vraagstuk in deelproblemen moet onderdeel zijn van het onderwijs.

Om de deelproblemen op te kunnen lossen moeten we de leerlingen leren gebruik te maken van zoveel mogelijk bronnen. Bibliotheken, archieven, musea, kranten, tijdschriften, websites, weblogs enz.: ze bieden allemaal toegang tot informatie. We moeten onze leerlingen ook leren gebruik te maken van de apparaten waarin die informatie ligt opgeslagen: niet alleen in computers, maar ook in pda's, mobiele telefoons en in gsm-apparatuur en digitale camera's. En natuurlijk moeten we ze ook leren hoe ze om moeten gaan met de software die de toegang biedt tot de informatie: zoekmachines en portals, maar bijvoorbeeld ook Google Earth en andere geografische informatiesystemen, beeldbewerkingssoftware en allerlei mash-ups (software die content van verschillende bronnen combineert en zo de informatieve waarde vergroot).
Dat betekent overigens niet dat ik er voorstander van ben om leerlingen niets meer uit hun hoofd te laten leren. Ik denk dat waar mogelijk gebruik gemaakt moet worden van allerlei bronnen, maar het is natuurlijk wel zo handig als een aantal zaken tot je parate kennis behoren. Als je een taal wilt spreken, kun je niet alles in een boekje opzoeken: dat kost veel teveel tijd. En het is reuze praktisch als je wat weet van de geschiedenis zodat je ontwikkelingen in een historische context kunt plaatsen. Ik denk dat het nut van parate kennis zal blijven bestaan, maar ik denk dat we er niet voor moeten terugdeinzen om kennisbronnen in ons onderwijs te benutten, niet alleen tijdens het leerproces, maar ook in de toetsen. Al heel gauw zal de leerlingen dan weten welke informatie hij zich beter eigen kan maken, en welke informatie beter opgezocht kan worden in de bronnen.

Leerlingen moeten verder leren gebruik te maken van bestaande netwerken en ze moeten leren zelf nieuwe netwerken te ontwikkelen. Veel jongeren doen dat al: ze hebben hun eigen MSN-lijst, een Hyves-pagina of een weblog en posten op fora. Het onderwijs moet jongeren stimuleren gebruik te maken van dit soort netwerken, zodat ze leren welke informatie in welke netwerken gevonden kan worden en wat de kwaliteiten zijn van de verschillende soorten netwerken. En natuurlijk moeten ze ook leren om zelf netwerken op te richten en te onderhouden: niet immers voor iedere vraag zijn netwerken ingericht, en soms zal het noodzakelijk zijn een nieuw netwerk op te zetten en te onderhouden zodat er voor langere tijd gebruik van gemaakt kan worden.

Om de oplossingen van alle deelproblemen tot één geheel samen te smeden moeten we de leerlingen leren een helicopterblik te ontwikkelen. Daarvoor is het nodig dat ze snel kunnen switchen van het één naar het ander, en dat ze leren snel te focussen één aspect, waarna ze hun blik weer op andere zaken kunnen richten. Veel jongeren doen dit nu al: wanneer ze gamen en/of wanneer ze allerlei zaken tegelijk aan het doen zijn (multitasken).

Op basis van bovenstaande visie kom ik tot een aantal aanbevelingen:

1. Leg de leerling complexe problemen voor en help ze - waar nodig - om de deelproblemen te formuleren;
   
2. Bied in het onderwijs zoveel mogelijk verschillende soft- en hardware aan aan de leerlingen, en maak hiervan gebruik in het onderwijs. Begeleid leerlingen bij het gebruik; niet zozeer bij de technische aspecten ervan (op dat gebied hebben ze vaak zelf voldoende expertise), maar vooral bij de interpretatie van de informatie die de soft- en hardware bieden;
3. Stimuleer samenwerking: laat leerlingen hun eigen netwerken te gebruiken, ander netwerken ontdekken en nieuwe netwerken opzetten. Begeleid ze bij de interpretatie van de informatie die de netwerken opleveren;
4. Stimuleer de multitasking-vaardigheden van leerlingen. Door ze ook in school allerlei verschillende zaken aan te bieden, door ze te vragen meer dingen tegelijk te doen of door ze te laten gamen.
   

Maakt dit het onderwijs leuker? Ik denk het wel. Ik denk dat deze aanpak meer aansluit bij de leefwereld van jongeren. Je maakt gebruik van de media en de middelen die zij zelf gebruiken, je daagt ze uit om een beroep te doen op hun eigen kennis en vaardigheden, en je biedt ze de mogelijkheid om hun eigen expertises te laten zien. Ik verwacht dat een dergelijke aanpak motiverend werkt, en jongeren zal stimuleren om op onderzoek te gaan en te ontdekken waar hun mogelijkheden liggen. Maar - tenminste even belangrijk - ik denk dat onderwijs dat op deze leest geschoeid is aansluit bij de vraag van de maatschappij van de toekomst. En dat is uiteindelijk waar we onze leerlingen voor opleiden: niet voor het nu, maar om te functioneren in een maatschappij zoals die eruit ziet als zij aan het werk gaan.